Epoka, jeta dhe vepra letrare e Pjetër Budit

Behar Gjoka, Klos

 

Në 450 vjetorin e lindjes së Pjetër Budit (1566-1622), poetit dhe prozatorit të parë të letrave shqipe, të shënuar me libra të përveçëm, krahas venerimit të thellë që ndjen për të, teksa figura dhe vepra e tij rrezaton prej amshimit deri në kohët moderne, vetiu të pushton ndjesia e thellë e përgjegjësisë së zbulimit të personalitetit të shumëfishtë, të njeriut, poetit dhe bariut shpirtëror.

 

1.  Epoka

 

Jeta dhe vepra letrare e Pjetër Budit, ashtu si e gjithë priftërinjëve veriakë, të shekujve të XVI – XVII, është e lidhur ngushtësisht, me atë që ndodhte në anën tjetër të Adriatikut, dhe në të gjithë kontinentin europian. Epoka e periudhës parake të shkrimit të Gjuhës Shqipe, hapur e tërthorazi, në mënyrë të veçantë, lidhet me dy lëvizje të jashtëzakonshme, që ndodhën aso kohe në kontinentin e vjetër, si dhe me fillesat e shkrimit të Gjuhës Shqipe :

 

A – Lëvizja e jashtëzakonshme letrare, që kulmohet me Komedinë Hyjnore të Dante Aligerit, e cila përfaqëson urën ndërlidhëse të qytetërimit antik me gjurmët parake të modernitetit. Ende, sot e gjithë ditën, rrathët e kryeveprës së autorit, vijojnë të dallgëzojnë hapësirat letrare dhe të mendimit, në Europë dhe më gjerë. Pjesë unike dhe me vlera letrare, të rrathëve koncentrikë të mesjetës, me vatër qenësore humanizmin, është edhe vepra letrare e Uliam Shekspirit dhe Miguel Servantesit, duke shenjuar një treshe të mjeshtrave të mendimit dhe të artit të fjalës, që çelën hullitë e lavrimit modern të ligjërimit letrar të përbotshëm.

 

B – Lëvizja e gjerë fetare, e cila në atë kohë u shtri në të gjitha hapësirat e kontinentit me përmasa tektonike dhe përcaktuese për më vonë, që megjithatë gjatë asaj periudhë, sidomos në Europë, njohu dy kahje :

 

Reformacioni Luterian, një akt radikal dhe kundërvënës ndaj Papatit, që erdhi në hapësirat e kontinentit, përmes shkëputjes përfundimtare nga Vatikani dhe, në një kohë të shkurtër në një pjesë të kontinentit europian formësoi linjën kristiane të Protestanizmit.

 

Kundërreformacioni, një lëvizje e sipërmarrë nga vetë Papati/Kisha e Vatikanit, si një linjë zyrtare, veçanërisht për të ndërprerë separatizmin fetar, si dhe përhapjen e muhametizmës në Europën Lindore, që u shoqërua me lejimin e gjuhëve amëtare, për organizimin e ceremonialeve fetare, të shkollimit, si dhe të shkrimit të librave të shenjtë në këto gjuhë.

 

C – Gjurmët e para të shkrimit të Gjuhës Shqipe, që dëshmohen me hartimin e Formulës së Pagëzimit, që ngjet më 8 nëntor 1462, në kishën e Shëntrinisë në Dazgjan të Matit, e cila varësisht ligjëratës : « Unte paghesont premenit Atit et birit et spertit senit », që gjendet në një qarkore të shkruar në latinisht nga Kryepeshkopi i Durrësit Pal Engjulli, bashkëpunëtor i ngushtë i Skënderbeut, gjithnjë simbas Çabejt, si trajtë i përkon të folmes së Matit. Përpjekjet për ta kapërcyer mugullimat e ekzistencës së shqipes, tashmë si gjuhë e shkruar, kulmojnë me botimin e librit të parë në gjuhën shqipe, Mesharit të Gjon Buzukut, në vitin 1555, vijon me « E mbasme e Kërshtenë », të Luk Matrëngës, me daljen në dritë më 20 mars 1592, e cila nisur nga struktura dhe përbërja, poezia e përshpirtshme dhe pjesa në prozë dhe dialogu, mundet të mendohet se daton fillesat e shkollimit fetar në gjuhën shqipe.

 

Pjetër Budi, në mënyrë të veçantë, e gjithë plejada e shkrimtarëve priftërinj, kanë meritën e madhe, se duke u bazuar në gjetjet e deri tanishme, Gjuhën Shqipe e shtampuan si një gjuhë e shkruar, pra duke kapërcyer pragun e ekzistencës së saj si gjuhë e folur. Po kaq, me librat e tyre, krahas dëshmimit të shkrimit, hodhën bazat e ligjërimit letrar të shqipes, të shndërrimit të saj në gjuhë të kulturës dhe qytetërimit arbënor. Në kuptimin fetar, aktet shkrimore dhe ceremoniale të Budit dhe të autorëve të tjerë të periudhës së parë të lavrimit të shqipes, janë pjesë organike e Kundërreformacionit, pra të reformës së ndërmarrë prej vetë Papatit, që ndikuan për të mbijetuar në rrethanat e rrezikut prej shpërbërjes dhe invadimit të muhametizmës, që asaj ndërkohje kishte vërshuar në këto treva bashkë me sundimin osman.

 

 

2. Jetëshkrimi

 

Nga të dhënat e tërthorta dhe të drejtëpërdrejta, që kanë shpëtuar në rrjedhën e kohës, me shumë gjasa nëpër mugullimat e shekujve, marrim vesh se Pjetër Budi, lindi në vitin 1566, në Gur të Bardhë të Matit. Gjer më tani pavarësisht kërkimeve të pandërpreme, të kryera në arkivat e Vatikanit, hulumtimeve nëpër kaq shumë dokumente, megjithatë ende nuk është bërë e mundur që të përcaktohet, ekzaktësisht, as data e lindjes e as muaj. Vitlindja që përkon me 450 vjetorin e ardhjes në jetë të Pjetër Budit, megjithatë në kuptimin e shenjëzimit të kontributit të tij në lëmin e gjuhës dhe letërsisë shqipe, është caku i mjaftueshëm për të hetuar kalvarin e jetës, si bari shpirtëror dhe bard i fjalës shqipe, të mundit dhe përpjekjeve për të botuar librat e vet, të rolit dhe ndikimit të shkrimit letrar të Budit, në rrugëtimin e letërsisë shqipe, gjithkohore dhe gjithhapësinore. Megjithatë, për ta mundësuar njohjen e të dhënave biografike, jetëshkrimin e plotë të autorit, do ta shohim nga afër, simbas momenteve jetësore :

 

Së pari : Fëmijëria dhe shkollimi, që në mes të tjerash, përveçon aktin e shugurimit si prift të Pjetër Budit, rrokin hapësirën e njëzet e një viteve, të kalume në vendlindje, që mbi të gjitha mbruajtën vetëdijen e gjuhës dhe të adhurimit të saj, ku madje siç shprehet vetë autori : « dhe, në rininë time, kam qëndruar pothuaj vazhdimisht në shërbim të disa Ipeshkëvijëve të vendit tonë, pranë të cilëve jam marrë me studimin e këtyre ditunive deri në moshën 21 vjeçare… » (shkëputur nga relacionin që Budi i pati drejtuar kordinal Gocadinos, më 15 shtator 1621, shkruar në italisht, përkthyer nga Injac Zamputi). Në mesin e këtyre Ipeshkëvijëve, që i mëkuan dashurinë për Gjuhën Shqipe dhe, për vlerat shpirtërore dhe poetike, duhet të ketë qenë Pal Hasi, prej të cilit, siç e përmend vetë Budi, mori mësime edhe për vjershërimin dhe e pati frymëzues të shkrimit të letërsisë. Edhe ky moment mbetet në fillesat e hulumtimit të jetëshkrimit të autorit, por nga të dhëna tërthore, marrim vesh se shkollimi i Budit, vijon në Kolegjin Ilirik të Loretos, ku mbyll arsimimin e mesëm, gjë që ia mundësoi shugurimin e tij si prift.

 

Së dyti : Bariu misionar, fill pas marrjes së diplomës në Kolegjin Ilirik të Loretos dhe shugurimit si prift, ku përfshihen 29 vite shërbese si zv/vicar i besimtarëve katolikë të Kosovës dhe Serbisë, ku në mes të tjerash, si dëshmim i njeriut të palodhur, spikatet veprimtaria politiko-atdhetare, për bashkimin e banorëve të rajonit kundër sundimit osman, gjë që dëshmohet nga prania e Budit në Kuvendin e Prokopjes, në vitin 1614, si dhe nga traktativat e tij, për mbështetje me armë dhe mjete të tjera financiare, të sipërmara në udhëtimet e tij në Spanjë, Gali, Poloni etj. Kjo periudhë përkon edhe me shkrimet e para, të poezive të tipit të këngëve Pashpërima, në shqip e serbisht, kryesisht të krijuara për nevojat e ceremonialeve fetare, të cilat ndërkaq përbëjnë bërthamën e librit të parë, Doktrina e Kërshtenë, gjithnjë simbas pohimeve të autorit, që ka njohur disa dorëshkrime, përpara se të botohej, dhe ndërkaq është ribotuar nga Propaganda Fides, edhe tri here të tjera, përpos vitit 1618, që përfaqëson botimin e parë të këtij libri.

 

Së treti : Jeta në Romë, përbën momentin më të rëndësishëm mbi vlerat e trashëgimisë letrare të autorit, që ishte e mbushur me ec e jake të shumta, nga viti 1616-1622, gjë që mundësoi botimin e librave të tij, ku gjendet poezia dhe proza. Nga ana tjetër, në hierarkinë kishtare, ka vlerë të posaçme marrja e detyrës së Ipeshkvit të Sapës dhe Zadrimës në vitin 1621 (gjë që solli shtampimin e portretit të Budit në një gravurë, që buronte nga ky nivel i hierarkisë fetare dhe gjendet në faqen 4 të librit Pasqyra e t’rrëfymit), që pason botimin e të katër librave të shkrimtarit. Po ashtu, në vitin 1621, ngjet hartimi i letrës së politikanit atdhetar (në gjuhën italiane) për Kardinal Gocadinon, me 15 shtator 1621, ku jepen të dhëna të plota jetëshkrimore për autorin, si dhe marrim informata të plota për përmasat e lëvizjes kundër sundimtarëve osman. Sipërmarrja e Budit dhe, disa priftërinjëve të tjerë arbënorë, që ceremonialet fetare në kishat shqiptare, të mbahen vetëm nga priftërinjtë shqiptarë, ndërkaq përfaqëson nyjen gordiane të biografisë së shkrimtarit, me gjasë të mbarimit të parakohshëm të jetës së tij. Kuvendi besatues i priftërinjëve arbënorë shënon një akt të pashembulltë të përpjekjeve për mëvetësim fetar, të besimtarëve katolikë shqiptarë, që ngjet në ditët e dhjetorit të 1622, ndonëse ende nuk është përcaktuar si datë dhe vend, më shumë gjasa, u bë njëri ndër shkaqet kryesore që përshpejtoi ndërpremjen para kohe të jetës, vetëm në moshën 56 vjeçare, me shumë mundësi, zhdukjen në valët e Drinit, në dhjetorin e largët të vitit 1622, duke qenë kështu poeti pa varr, si dhe ndër të parët martir të fjalës shqipe, si at shpirtëror dhe poet përlindës i gjuhës shqipe.

 

 

3. Vepra letrare

 

Hetimi i vlerave letrare, në katër librat e Budit, me shtjellimet e imta të dhjetëra studiuesve, e ka tejkaluar konsiderimin si vlerë gjuhësore dhe historike, që ka mbizotëruar në historiografinë e shqipes, në shtetin amë. Shqyrtimi dhe vlerësimi i krijmtarisë së Budit, dhe i shkrimtarëve të periudhës së parë të ligjërimit të Gjuhës Shqipe, më në fund ka hyrë në hullinë e shqyrtimeve tekstologjike, të hulumtimit dhe zbërthimit të vlerave të shumëfishta, si dhe të shenjave letrare. Pasojë e verifikimeve të teksteve poetike dhe në prozë, që trashëgohen nga autori, të kryera nga studiuesë të huaj, Mari Rok, Gunar Svane, italo-arbreshi Gaetano Petrotta etj., nga studiuesit dhe autorë shqiptarë, F. Konica, K. Ashta, H. Lacaj, S. Riza, R. Smajli, I. Rugova, S. Hamiti, Z. Neziri, A. Berishaj, A. N. Berisha, gjatë kësaj ndërkohje, nga ana e tyre, si pasojë e studimeve të thelluara, është arritur në dy përfundime të rëndësishme :

 

1 – Se Pjetër Budi është poeti i parë i letrave shqipe, që ndryshe nga lëvruesit e tjerë të hershëm, ka mbërritur që të hartojë libra me poezi. Vargjet e para në Gjuhën Shqipe, si shkrim autorial i kultivuar, gjithnjë simbas dëshmive të vetë Budit, i ka shkruar Pal Hasi, mësuesi dhe udhërrëfyesi i Pjetër Budit, gjë që përkon me dy poezitë e para të librit të parë të autorit, Doktrina e Kërshtenë. Gjurmët e tij, që megjithatë ndokush i përcakton si hipotetike, me pa të drejtë, kur mendon dëshmimin e vetë Budit, gjë që vjen përmes fjalës së autorit, posaçërisht në parathënien e librit të parë, Doktrina e Kërshtenë, ku mes tjerash shprehet: « …ma parë do kapituj të “Ditës së Gjyqit”, qi i gjeta shkruom atit shumë ncë ndershim… Palit prej Hasit, të cijtë ende me do të tjera të nçtuom disa herë tue i shkruom... » – fill pas Pal Hasit, që mendohet se ka qenë udhërrëfyes i Budit, në atë ngasjen me shkrujt vargje, qysh në vitin 1587, pra në kohën kur shugruhet prift. Edhe në vijim në vitet e para që Pjetër Budi do të shërbente në Kosovë dhe Serbi, në sprovat e para të kangëve të përshpirtme. Pas tij, në historishkrimin e shqipes, kemi vjershën E përshpirtshme, me tetë vargje të Luk Matrëngës, që gjendet në librin E mbasme e Kërshtenë, që u botua në vitin 1592. Krijimtaria poetike e Budit, gjendet në tre libra, përkatësisht te libri i parë Doktrina e Kërshtenë, 19 poezi, pra pjesa kryesore e trashëgimisë poetike, te Pasqyra e t’rrëfymit, tre poezi dhe një poezi te libri Rituali Roman, e cila sjellë një pasurim të pentagramit poetik, sepse për herë të parë ndeshim vjershërimin me 16-rrokësh, ose me 8-rrokësh të dyzuar, simbas një pjese studiuesish. Prej Pjetër Budit, në tre librat e tij, janë 23 poezi të shkruara në gjuhën shqipe, me rreth 3200 vargje. Në këtë hapësirë, të gjerë poetike, hyjnë poezitë origjinale të vetë Budit, të përkthyera ose të përshtatura, ndonëse edhe këto të fundit, gjithnjë simbas S. Rizës, janë rishkruar prej autorit të gjitha poezitë, pa asnjë përjashtim. Pra, poezitë e librave të Budit, në vjershërim dhe konceptualitet, në frymë dhe shprehësi, kanë të ndërfutur vulën e Budit, si rishkrim dhe shpalim letrar. Pavarësisht vonesave apo qëndrimeve kundërshtuese, të leximeve antifetare apo vetëm fetare/filobiblike, tashmë pranohet se poezia e kultivuar, me libra të përveçëm, zë fill me veprën poetike të Pjetër Budit.

 

2 – Se me shkrimin e librave të Pjetër Budit, po ashtu zë fill proza në gjuhën shqipe. Po të nisesh nga librat e Budit, ku natyrisht përfshihet edhe libri i katërt, Kush thotë meshë këtë kafshë i duhet me shelbuom (që gjendet i botuar brenda librit Rituali Roman), nga prania e parathënieve dhe pasthënieve, në të tre librat e tjerë të shkrimtarit, nga lavrimi i epistolarit, qoftë me letrat baritore që gjenden te Pasqyra e t’rrëfymit, prozëshkrimi i Budit, shkon në rreth 170 faqe tekst, që deri më tani, është lexuar nga pak studiuesë, madje më shumë të gjuhës se sa të letërsisë, që më tepër kanë patur interesa kërkimore të shkrimit të shqipes, si historishkrim dhe vlera gjuhësore, se sa si qëmtim i pranisë së shenjave letrare në faqet e prozës së shkruar nga ana e P. Budit. Materia që trashëgohet nga proza e autorit, ka vlera të posaçme, së paku për dy arsye :

Janë të vetmet dëshmi jetëshkrimore, të pakontestueshme në thelbin e tyre, që japin dorë për të ndërtuar jetëshkrimin real, biografinë tërësore të shkrimtarit.

Në këto tekste në prozë, sidomos të lëvrimit të epistolarit dhe të polemikës, shfaqen shenjat e para të rrezatimeve letrare, që e kapërcejnë ndjeshëm gjuhën e relacioneve, aq të përhapura në atë kohë.

 

Në shqyrtimin e poezisë së autorit, ka ndikuar edhe botimi i librit Poezia e Budit, qysh në vitin 1986, nën përkujdesjen e Rexhep Smajlit, si dhe në ribotimin e këtij libri në vitin 2006, gjë që ka mundësuar leximin e plotë dhe integral të shkrimit poetik të autorit, ku është përmbledhur materia poetike, që gjendet në të tre librat. Nga ana tjetër, proza e Budit, ku bën pjesë edhe letra e 15 shatatorit e 1621, drejtuar Kardinal Gocadinos, shkruar në italisht, krahas parathënieve, pasthënieve, letrave baritore, si dhe shënimeve të ndryshme, të shtrira në hapësirat e librave, ajo gjendet e shpërndarë në të katër librat e autorit. Botimi i prozës së Budit, në kuadrin e 450 vjetorit të lindjes, do të ishte një ngjarje e madhe, për autorin dhe në mënyrë të veçantë për periudhën e parë të letrave shqipe, për të hyrë përfundimisht në marrëdhënie me të, në të dyja përmasat, si poet dhe prozator, për të lexuar më në fund prozëshkrimin, si dhe për të lënë anash hipotekën e leximit të leximeve jashtëtekstore, tashmë duke e verifikuar dhe shqyrtuar në tiplogjinë e vetë shkrimore.

 

Shkrimi i Gjuhës Shqipe, e sidomos lavrimi i poezisë dhe prozës, si një gur themeli i letrave shqipe, e vendos figurën e Pjetër Budit, aktet e priftit dhe të atdhedashësit, e veçanërisht aktin shkrimor të shqipes, si gjuhë e komunikimit shpirtëror, fetar dhe letrar, dukshëm në rrathët e lëvizjes Europiane, kulturore dhe fetare, një rrezatim që përcaktoi kahjet e ligjërimit të gjuhës, letërsisë dhe kulturës, si pjesë organike e vatrës europiane, në frymë dhe në ngjyresat e veta kumtuese.

 

Blogu : Dars (Klos), Mat - Albania