Johan G. Von Hahn, 3 ditët “gusht e gunë” nëpër Mat

Shënimet e një udhëtimi me vlera të jashtëzakonshme historike për Matin. Rrëfimi në vetë të parë nga Johan G. Von Hahn, babai i albanologjisë, i tre ditëve të kaluara në fshatrat e Matit në kërkim të gjurmëve të Skënderbeut.  

 

Nga Avni Dani, Tiranë – 31 Korrik 2017

 

“Në mëngjesin e ditës së nesërme zoti Tedeskini më solli një djalosh shtatlartë, të quajtur Asllan Bej. Ai pretendonte se ishte një nip i Skënderbeut dhe se njihte në afërsi të banesës sonë një burrë të moshuar, i cili ishte në gjendje të këndonte këngë të vjetra për këtë hero. Ai na tha gjithashtu se në afërsi të vendbanimit të tij ndodheshin mbeturinat e një kështjelle të vjetër, për të cilën thuhej se ishte ndërtuar prej Skënderbeut. Këto fjalë qenë më se të mjaftueshme që të vendosja aty për aty, megjithë shiun që binte, për ta shoqëruar djaloshin në vendbanimin e tij, sepse kishin qenë pikërisht këto këngë që më kishin joshur posaçërisht për të ardhur deri në Mat. Po më ofrohej për herë të parë mundësia për t'i gjetur këto këngë ende të gjalla, pasi të gjitha kërkimet e deritanishme kishin dëshmuar se ato ishin zhdukur prej kohësh. Veç kësaj, kjo rrugë prej shtatë orësh do të më shpinte deri në fundin jugor të lugores së Matit, ndonëse vetëm këngët në vetvete do të mjaftonin për të më nxitur që të bëja një udhëtim akoma më të gjatë. Gjysëm ore më vonë, unë së bashku me Asllan Beun dhe zotin Tedeskini, u kishim hipur kuajve.

 

Rruga e ndjekur prej nesh kalonte nëpër paramalet që zbritnin poshtë, nga vargu lindor në drejtim të lugores. Ajo keqësohej vetëm nga të çarat e pjerrëta që kishin hapur përrenjtë. Veç kësaj, shiu na lejoi herë pas here të hiqnim kapuçet e vëna, ndonëse pamja perspektive mbetej vazhdimisht e mbyllur. Në këtë mënyrë, pra, udhëtimi ynë nuk qe kaq i vështirë, sa e kishim parashikuar, por në gjysmën e rrugës Asllan Beun e kapën një palë ethe të fuqishme. Ai filloi të rënkojë e të përpëlitej, si një njeri që ndodhet në prag të vdekjes e na tha se në këtë gjendje ai do të mund të zvarritej të shumtën deri në Bejn. Kështu ne u detyruam të ktheheshim në këtë fshat te një plak shumë i moshuar, i cili administronte policinë e rrethit. Jahja Hoxha, një plak me tipare fisnike e me mjekër bojë argjendi, na priti sikur të ishim fëmijët e tij. Ai gëzonte në të gjithë vendin një respekt të lartë, për shkak të trimërisë së tij të madhe si dhe të fushatave të shumta ushtarake, ku kishte marrë pjesë dhe ku kishte humbur edhe një sy. Mirëpo pleqëria i kishte humbur së tepërmi fuqitë e tij shpirtërore, kështu që ne nuk mundëm të nxjerrim ndonjë përfitim të madh prej tij. Megjithatë, ai na deklaroi se qysh në rininë e tij të hershme kishte dëgjuar një ose dy këngë për Skënderbeun dhe se, që nga ajo kohë nuk kishte dëgjuar më këngë të tilla. Në të njëjtën kohë, ai theksoi se nuk besonte që në rrethin e tij të jetonte akoma ndonjë njeri, i cili të dinte të këndonte këto këngë. Plaku i përmendur nga Asllan Beu kishte vdekur që para dy vjetësh. Veç kësaj, ai dyshonte se ai të mund t'i kishte ditur këto këngë. Mandej, ai iu drejtua djaloshit që po rënkonte nga ethet:

 

- He, AsIlan Bej, e ke dëgjuar ti këtë plak të këndojë këngët e Skënderbeut?

- Jo

- Po atëherë pse e solle këtu këtë të huaj?

- Unë kisha dëgjuar për një gjë të tillë, por nuk më kujtohet nga kush.

 

Te plaku erdhën dy vIlehë të rinj, që zhvillonin tregti nën mbrojtjen e tij e të cilët më vlejtën shumë si përkthyes. Kjo kryesisht, për shkak se dialekti i gegërishtes, të cilin e kuptoj me shumë vështirësi, në Mat e në Dibër flitet në një mënyrë të tillë, sa që unë, kur njerëzit flasin ndërmjet tyre, me vështirësi të madhe mund të kap aty këtu ndonjë fjalë të shkëputur. Veçanërisht në mënyrë të papëlqyeshme tingëllon zgjerimi i shumë zanoreve në diftongje. Siç, flitet në Fogelsberg (Vogelsberg) aich dhe daich, në vend të ich (unë) dhe dich (ty), kështu edhe matjani e dibrani thone meik për mik.

 

Për fat të keq plaku qe një tip jo shumë komunikativ, kështu që nuk qeshë në gjendje ta shfrytëzoja këtë darkë, ashtu si desha dhe, nga ana tjetër, vllehëve nuk u vinte mirë që, në praninë e plakut, i cili nuk kuptonte greqisht, unë mbaja shënime lidhur me të dhënat e tyre.

 

Afro një çerek ore në jug të Bejnit, i cili kishte një shpërndarje shumë të gjerë, drejtpërsëdrejti në bregun e djathtë të Matit, ndodhet një shesh, i cili quhet Pazari i Matit. Këtu, çdo të dielë, zhvillohet tregu më i madh i të gjithë Matit. Popullsia vërshon drejt tregut nga zona që ndodhen gjashtë deri tetë orë larg, për të shitur prodhimet e për të blerë artikujt që i nevojiten. Në tregje të tilla, si rregull, burrat përbëjnë shumicën dërmuese, megjithëse nuk mungojnë edhe gratë e moshuara dhe vajzat e reja. Nga një herë ndodh që të zbresin në pazar edhe gra të reja nga viset që ndodhen fare pranë, ndonëse një frekuentim tepër i shpeshtë i tregut nga ana e tyre nuk shihet me sy të mirë. Nga gratë që patëm rastin të takojmë rrugës, vetëm ato më të moshuarat guxuan të na hidhnin vështrimin, ndërsa shumica kthenin kokën mënjanë sipas mënyrës turke.

 

Mbeturinat e kështjellës së përmendur më sipër këtu quhen "Kalaja e kjutetesë" (Kalaja e qytetes). (Këtu, pra, fjala qytet është e gjinisë femërore me theks të avancuar, ndërsa zakonisht në të gjitha rastet e tjera "kjudeti" është i gjinisë mashkullore). Ajo konsiderohet këtu pa diskutim si e ndërtuar prej Skënderbeut, ndonëse, me sa na thanë vllehët, për të vërtetuar këtë gjë askush nuk është në gjendje të tregojë ndonjë mbishkrim ose ndonjë gur të latuar. Muret e kësaj kështjelle përbëhen vetëm prej gurësh shkëmborë të lidhur midis tyre me gëlqere. Edhe në Zogoll na thanë po të njëjtën gjë përsa i takon "Kjudat (Qytet) Skanderbegut", e cila ndodhet katër orë më në lindje, në mesin e vargut të maleve të zeza, në rrugën nga Zogolli në Dibër. Aktualisht ky qytet është krejtësisht i braktisur dhe pretendohet se shkaku qëndron në të ftohtit e madh që bën këtu gjatë dimrit.

 

Thuhet se muret rrethuese të kështjellës janë mbajtur në gjendje shumë të mirë, po ashtu edhe kulla, prej dritareve të mëdha të së cilës Skënderbeu, kur e pa se nuk ishte më në gjendje të mbronte kështjellën para armikut më të madh në numër që e kishte rrethuar, kërceu së bashku me kalin mbi të cilin kishte hipur, mbi një pllakë shkëmbore që ndodhej aty poshtë dhe mandej mori arratinë. Thuhet gjithashtu se gjurmët e patkonjve që ka lënë kali gjatë kërcimit mbi shkëmbin në fjalë vërtetojnë se ky kërcim nuk është një përrallë.

 

Kur formova bindjen se udhëtimi për aty nuk kishte asnjë kuptim, vendosa menjëherë të kthehem në selinë e mudirit, duke lënë pa vizituar mbeturinat e kështjellës që ndodheshin edhe një orë gjysëm tjetër larg, sepse në, bazë të informatave të mbledhura, edhe aty na priste një, fiasko e tillë. Veç kësaj, kur mora këtë vendim, unë pata parasysh që detyra ime e mirëfilltë nuk ishte Mati, por Drini dhe takimi me shokët e mi të udhëtimit që më prisnin prej disa ditësh në Shkodër.”

 

© Avni Dani 

Blogu : Dars (Klos), Mat – Albania

 

 

PJESA E PARË : UDHËTIMI NGA TIRANA DREJT FSHATRAVE TË MATIT